Traduzione
Est igitur, inquit Africanus, res publica res populi, populus autem non omnis hominum coetus quoquo modo congregatus, sed coetus multitudinis iuris consensu et utilitatis communione sociatus. eius autem prima causa coeundi est non tam inbecillitas quam naturalis quaedam hominum quasi congregatio; non est enim singulare nec solivagum genus hoc, sed ita generatum ut ne in omnium quidem rerum affluentia idque ipsa natura non invitaret solum sed etiam cogeret.(Scipio) <quae>dam quasi semina, neque reliquarum virtutum nec ipsius rei publicae reperiatur ulla institutio. hi coetus igitur hac de qua eui causa instituti, sedem primum certo loco domiciliorum causa constituerunt; quam cum locis manuque saepsissent, eius modi coniunctionem tectorum oppidum vel urbem
appellaverunt, delubris distinctam spatiisque communibus. omnis ergo populus, qui est talis coetus multitudinis qualem eui, omnis civitas, quae est constitutio populi, omnis res publica, quae ut dixi populi res est, consilio
quodam regenda est, ut diuturna sit. id autem consilium primum semper ad eam causam referendum est quae causa genuit civitatem. (42) deinde aut uni tribuendum est, aut delectis quibusdam, aut suscipiendum est multitudini atque omnibus. quare cum penes unum est omnium summa rerum, regem illum unum vocamus,
et regnum eius rei publicae statum. cum autem est penes delectos, tum illa civitas optimatium arbitrio regi dicitur. illa autem est civitas popularis - sic enim appellant -, in qua in populo sunt omnia. atque horum trium generum
quodvis, si teneat illud vinculum quod primum homines inter se rei publicae societate devinxit, non perfectum illud quidem neque mea sententia optimum, sed tolerabile tamen, et aliud <ut> alio possit esse praestantius. nam vel rex aequus ac sapiens, vel delecti ac principes cives, vel ipse populus, quamquam id est minime probandum, tamen nullis interiectis iniquitatibus aut cupiditatibus posse videtur aliquo esse non incerto statu.
«Lo stato - disse l'Africano - è ciò che appartiene al popolo. Ma non è popolo ogni moltitudine di uomini riunitasi in modo qualsiasi, bensì una società organizzata che ha per fondamento l'osservanza della giustizia e la comunanza d'interessi. La causa prima che spinge gli uomini ad unirsi non è tanto il bisogno di reciproco aiuto, quanto piuttosto una naturale inclinazione a vivere insieme, poiché il genere umano non è composto di singoli individui che vivano isolati, ma di esseri che neppure nella più grande abbondanza di beni ... »
«... non si trovino quasi i germi della giustizia e delle altre virtù e presso le quali non si trovi alcuna forma di organizzazione politica. Queste comunità dunque, costituitesi per il motivo da me prima esposto, scelsero dapprima in luoghi adatti la sede ove fissare i domicili, che munirono con difese naturali e con opere di fortificazione; e quell'aggregato di case, diviso da aree consacrate al culto e da piazze comuni, chiamarono castello o città. Ogni popolo dunque, che è, come dissi, unione di cittadini con leggi e interessi comuni, ogni associazione politicamente costituita ed ogni stato, vale a dire quanto riguarda ed appartiene alla comunità, per essere stabile, deve essere retto da una autorità giudicante, che sempre si conformi allo scopo per cui lo stato fu costituito. Il governo quindi deve essere affidato o ad un uomo solo o ad uomini scelti; oppure deve essere assunto da tutto il popolo. Quando tutto il potere è nelle mani di un uomo solo, noi chiamiamo re colui che governa, e regno tale forma di costituzione politica. Diremo invece che uno stato è governato dai migliori, quando sono al potere gli uomini più autorevoli e illustri; e infine che una costituzione è democratica quando il potere è esercitato dal popolo. Nessuna di queste tre forme di governo, pur mantenendo il vincolo che unisce tra loro gli uomini in una società politicamente costituita, può essere perfetta, né, a mio
